19 jan 2021 Stan van Pelt
René ten Bos. Foto: Erik van ’t Hullenaar
In het coronadebat gaat het te weinig over de proportionaliteit van alle maatregelen, vindt René ten Bos. En nee, dat maakt de hoogleraar Filosofie nog geen virusontkenner, zegt hij. ‘Veel coronaregels worden puur genomen omdat de politiek daadkracht wil uitstralen.’
Een maand. Zo lang moest de 9-jarige (stief)zoon van filosofiehoogleraar René ten Bos onlangs in quarantaine, vanwege opeenvolgende coronabesmettingen in zijn omgeving. Buiten alle proporties, vond de hoogleraar Filosofie van de Managementwetenschappen. ‘Daarmee praat je zo’n jongetje onnodig angst aan. Hij denkt ‘Ik weet niet wat er is, maar kennelijk ben ik gevaarlijk”. Dat doet wat met een kind hoor!’
Ten Bos haalt het voorbeeld aan om te laten zien dat er ook een andere kant aan de crisis zit. Kinderen en jongeren die angstig worden, niet naar school kunnen. Depressief worden. ‘De rapporten die je daarover leest stemmen niet positief. Maar denk ook aan het voorstel over het loten bij triages (dat een oude patiënt evenveel recht heeft op een ziekenhuisbed als een jonge, red.).’ Er is nu een hele generatie die denkt dat het kabinet hun belangen verwaarloost, zegt hij, en dat is een gevaar. ‘Ik zie de eerste Thierry Baudetjes alweer opstaan.’
Maakbaarheidsgedachte
Als filosoof wil hij dit soort tegengeluiden laten horen in deze crisis, vertelt de voormalig Denker des Vaderlands in zijn woonkamer in Nijmegen-Oost. Ten Bos vindt het problematisch dat er momenteel maar één dominant discours is, namelijk dat het aantal besmettingen koste wat kost omlaag moet, en dat bijna alle middelen daarvoor toegestaan zijn. ‘Kritiek daarop hoor je nauwelijks in de reguliere media. Terwijl: als iedereen het met elkaar eens is, gaat het mis. Als filosoof móet je daar gaatjes in proberen te schieten.’
Die gaatjes wil hij maken door te benadrukken dat het in een samenleving om méér gaat dan alleen de volksgezondheid. ‘Er spreekt een enorme maakbaarheidsgedachte uit alle coronamaatregelen, alsof je dit virus zou kunnen elimineren. Dat valt nog allemaal maar te bezien.’ Het gaat veel te weinig over welke prijs we betalen voor alle coronamaatregelen, zegt Ten Bos. ‘Je lost bepaalde problemen op, zoals opnames op de intensive care, maar krijgt er andere voor terug, bijvoorbeeld onder jongeren. Ik maak me ernstig zorgen of dat wel in verhouding is.’
De maatregelen zijn een noodzakelijk kwaad. We hebben te maken met een levensgevaarlijke pandemie.
‘Niet als je statistisch kijkt. Ja, we hebben er een pathogeen bij, maar – en als ik dit zeg worden mensen heel boos – het is toch niet veel meer dan een bejaardenziekte. Covid-19 slaat vooral toe in vergrijsde landen. Het is een hersteloperatie van de natuur, zou je kunnen zeggen. We hebben lang gedacht dat we boven de natuur staan, maar dat doen we dus niet. We worden knetterhard teruggeworpen.’
Ook jonge mensen krijgen corona en belanden in het ziekenhuis. Of houden nog lang klachten.
‘Natuurlijk, jonge mensen kunnen ook hevig geraakt worden – dat is met alle ziektes zo. Maar het zijn toch vooral de 70 en 80-plussers die overlijden, de babyboomers. Het patroon is precies hetzelfde als met de griep – ook helemaal geen onschuldige ziekte trouwens, dat is een wijdverbreide misvatting. Drie jaar geleden hadden we een waanzinnige griepgolf, maar toen reageerden we heel stoïcijns. Waarom gebeurt dat nu niet? Dat is de vraag die ik als filosoof heb.’
Misschien omdat de oversterfte toen, in de winter van 2017-2018, veel kleiner was, ongeveer 9.000? Volgens het CBS overleden vorig jaar 15.000 meer mensen dan verwacht – ondanks alle maatregelen.
‘Maar legitimeert dat alles wat er nu gebeurt? Volgens het meest pessimistische scenario van Hugo de Jonges ministerie zijn er op dit moment zo’n 170.000 mensen besmet. Dat is slechts een op de 105 Nederlanders. Maar ondertussen doen we alsof iedereen een biohazard is.’
‘Als je de reguliere zorg afschaalt, doe je in feite al aan triage’
‘Welbeschouwd draait deze epidemie helemaal niet om het aantal doden, maar om de overbelasting van de zorg. Kennelijk vinden we die sector zo belangrijk dat al het andere eraan opgeofferd moet worden. Niemand wil Bergamo-taferelen of triages. Ik denk dan bij mezelf: hoezo niet? Als je de reguliere zorg afschaalt, doe je in feite al aan triage – je maakt alleen niet zelf meer expliciet de keuze wie komt te overlijden.’
‘Als je geen triages wilt, waarom schalen we de gezondheidssector dan niet op, qua salarissen bijvoorbeeld? Ja, zorgmedewerkers krijgen nu duizend euro, maar dat is een eenmalige geste. Als de gezondheid het belangrijkste is wat we hebben, dan moet je het werken in de gezondheidszorg veel aantrekkelijker maken.’
Waardoor gebeurt dat niet, denkt u?
‘Vanaf de jaren negentig is de gezondheidszorg steeds meer gaan werken als een autoproductiebedrijf. Daar zat een managementideologie achter van vermagering en zo min mogelijk vlees op de botten. Lean management of just-in-time-management – ik heb daar veel over gepubliceerd. Schraalhans is keukenmeester. Dat is in tijden van onevenredige belasting niet verstandig. Daar komen we nu wel achter.’
Maar ook als de zorgcapaciteit groter is, is er veel oversterfte. Duitsland heeft vijf keer zo veel IC-bedden per hoofd van de bevolking, maar zit ook in lockdown. Dat lost het dus ook niet op.
‘Strikt gesproken weten wij helemaal niet welke strategie het beste is. Daarom moet scepsis veel nadrukkelijker aanwezig zijn in het debat dan tot nu toe het geval is, vind ik. Je moet twijfel hebben bij alles wat je doet. Het is evident dat afstand houden werkt, net als reduceren van contacten, maar veel andere coronamaatregelen worden puur genomen omdat de politiek daadkracht wil uitstralen.’
Heeft u een voorbeeld?
‘Kijk naar de mondkapjes, of de avondklok: dat zijn gewoon vormen van angstbezwering, een soort magische rituelen. Ja, mondkapjes helpen, maar hooguit 2 procent, en alleen als je ze optimaal gebruikt. Maar in het dagelijks gebruik héb je geen klinische omstandigheden – ik frommel ze ook in mijn achterzak.’
‘Door iets te verbieden, of juist te verplichten, beperkt de regering de vrijheid van burgers’
‘En wat betreft de avondklok, die nu rondzingt: die maatregel past bij de uitzonderingstoestand die we over onszelf afroepen. In de moderne geschiedenis hebben we alleen tijdens de Tweede Wereldoorlog zo’n spertijd gehad, zoals dat destijds werd genoemd. Het laat zien dat het virus niet onze vijand is maar onze angst voor dat virus.’
Is dat erg? Alle beetjes helpen toch?
‘Zeker is dat erg. Door iets te verbieden, of juist te verplichten, beperkt de regering de vrijheid van burgers. Er is geen epidemie geweest in de geschiedenis of overheden hebben getracht de grip op de populatie te verstevigen. Door beweringen als “dit is de grootste uitdaging sinds de Tweede Wereldoorlog” versterk je alleen maar de angst. Wat je daardoor nu krijgt is dat mensen gaan klikken als anderen de regels niet volgen. Lokale overheden moedigen daartoe ook aan.’
‘Coronafascisme’, noemde u dat in een interview met Café Weltschmerz (een YouTube-kanaal dat populair is onder complotdenkers, zie kader).
‘Ja, het is een vorm van fascisme zonder dat er fascisten zijn. Dat begrip heb ik ontleend van de filosoof Franco Berardi. Hij bedoelt daarmee dat we allemaal dingen doen die we niet willen. Toch doen we ze, met goede bedoelingen, omdat we ze noodzakelijk vinden. In de praktijk ontstaat er dan een situatie die je fascistisch kunt noemen. We verklaren massaal de oorlog aan het menselijk gedrag. Natuurlijke neigingen als knuffelen, of iemand omhelzen zijn nu fout verklaard. Terwijl iedereen weet hoe lastig gedragsverandering is. Ik vind dat griezelig, gewelddadig zelfs.’
Het alternatief is ook niet aanlokkelijk. Als je het virus laat rondwaren is de oversterfte nog vele malen groter. Dat ontwricht de maatschappij ook. En groepsimmuniteit ontstaat niet vanzelf, dat zagen we in Zweden en in de Braziliaanse stad Manaus.
‘Ik weet niet wat je moet beslissen, niemand weet dat. Maar van elke maatregel moet je als overheid ook naar de consequenties kijken. Ik hoop dat die urgentie die nu getoond wordt richting de gezondheidszorg, er straks ook is naar de jongere generatie. Zíj zijn degenen die straks alle miljarden moeten gaan betalen die nu geleend worden voor steunpakketten.’
‘En denk ook aan de lange termijn. Ook als dit virus voorbij is, zullen er weer nieuwe komen. Dat zagen we in het verleden ook, met de Mexicaanse griep, en SARS. Gaan we dan elke keer van lockdown naar lockdown? We denken nu vooral curatief – hoe kunnen we de boel oplossen? – door maatregelen als lockdowns en uiteindelijk het vaccin als een bijna religieuze verlossing. We zouden juist veel meer aan preventie moeten doen.’
In welke vorm?
‘Door beter om te gaan met het milieu. Virussen als corona zijn zoönotische aandoeningen (ziektes die van dier op mens overspringen, red.). Die ontstaan bij intensieve dierhouderij. Zo lang we vlees blijven eten, regenwouden blijven kappen, en onze productieketens over de hele wereld verspreiden zullen we dit soort uitbraken blijven meemaken. Niet voor niks begon de uitbraak in Europa in Lombardije. Die hele regio is qua handel totaal afhankelijk van China. Het is al lang duidelijk wat we moeten doen. De vraag is alleen: is er politieke bereidheid?’
‘Ik zie dat zwart in, want de overheid is notoir slecht in preventie. Ieder jaar zijn er nog altijd 20.000 tabaksdoden in Nederland. En ook de obesitasepidemie wordt alleen maar groter. Kijk naar wat je allemaal nog kunt kopen op de campus aan ongezond eten. Obesitas vergroot het risico op allerlei ziektes, óók op Covid-19.’
Ecologisch gezien wordt een populatie vroeg of laat ‘gereset’, zei u. Is het dan niet vechten tegen de bierkaai?
‘Ja, maar die ecologische blik botst natuurlijk wel erg met de morele kant van het verhaal. Ik blijf wel filosoof hè. Want wat ‘goed’ is voor de natuur kan natuurlijk enorm botsen met jouw en mijn belang.’
Niemand wil ‘voortijdig’ dood.
‘Precies. In feite kunnen we slecht met onze sterfelijkheid omgaan.’
Dat zegt Marli Huijer ook, uw voorganger als Denker des Vaderlands.
‘Ik ben het vaak met haar eens. Marli Huijer is net als ik filosoof – wij moeten dit soort gedachten gewoon formuleren. Het is onze taak om de ongemakkelijkheid te blijven voeden.’
Complotdenkers
De optredens van Ten Bos in verschillende media veroorzaakten de laatste tijd flink wat ophef. Een van de aanleidingen was een interview bij Café Weltschmerz, dat de titel kreeg “Is de Coronastorm fascistisch?”. YouTube-kanaal Weltschmerz is populair onder zelfverklaarde andersdenkenden. Ook vroeg Ten Bos in de kersteditie van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (NtVG) zich af of corona een ‘hype’ is. Menigeen werd boos. ‘Delete yourself’, tweette Marino van Zelst bijvoorbeeld in reactie op het NTvG-artikel. Van Zelst is lid van het zogeheten Red Team dat kritisch volgt of de coronamaatregelen van het kabinet wel afdoende zijn. Ira Helsloot, hoogleraar besturen en veiligheid, noemde op LinkedIn Ten Bos’ NTvG-artikel juist een ‘mooi stuk’. Dat bericht werd dit weekend echter door LinkedIn verwijderd, omdat het zou ingaan tegen de ‘Professional Community Policies’.
Hype, fascisme, is Ten Bos complotdenker of virusontkenner geworden? ‘Nee, natuurlijk niet’, zegt hij zelf daarover. ‘Ik sta volledig achter maatregelen als handen wassen of afstand houden. Ik houd me doorgaans ook aan alle maatregelen. In mijn NTvG-artikel geef ik een precieze informatietheoretische definitie van een ‘hype’, namelijk als iets wat zoveel stof doet opwaaien dat er tegelijk veel informatie én desinformatie wordt gegenereerd. Dat is precies wat je nu ook ziet gebeuren.’ Hetzelfde geldt voor de opmerkingen over fascisme, zegt hij. ‘Ik zeg niet dat de regering uit fascisten bestaat – natuurlijk niet – maar dat de coronaregels tot een soort fascistoïde situatie kunnen leiden.’
Dat de gemiddelde lezer of kijker andere associaties heeft met een hype of met fascisme, is niet iets waar Ten Bos zich druk over maakt. ‘En wat is mis met interviews geven aan Café Weltschmerz? Die club is toch niet verboden? Het is schandalig dat mensen mij erop aanspreken dat ik daar zit. Dat zoiets gebeurt, is zorgwekkend. Juist nu wil ik met alles en iedereen in gesprek.’ Dat sommigen hem het liefst willen deleten laat volgens hem al zien hoe radicaal tegengeluiden verbannen worden.
Ten Bos is niet bang dat complotdenkers hem voor hun karretje willen spannen. ‘Sterker nog, op de website van Café Weltschmerz kreeg ik er flink van langs omdat ik juist te gematigd zou zijn. Ik ga niet mee in ideeën als dat het virus in het lab gemaakt zou zijn.’ Maar je moet wél luisteren naar complotdenkers, benadrukt hij. Dat zij in zijn ogen verkeerde conclusies trekken vindt Ten Bos minder belangrijk dan de oprechte zorgen die ze hebben. ‘De bestormers van het Capitool in Washington waren ook echt niet allemaal gekkies. Kijk naar Pfizer (het bedrijf dat het eerste vaccin maakte, red.), dat heeft een notoir verleden op het gebied van corruptie. Politici zijn net zo opportunistisch als die bedrijven. Het zou raar zijn als we al die partijen nu opeens zomaar ons vertrouwen schenken in plaats van dat we ze kritisch volgen.’